Người của tơ và lụa

Nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh, người cho ra mắt nhiều mẫu hoa văn trên lụa ấn tượng. Nếu muốn tìm một người có thể trò chuyện về lụa từ ngày này qua ngày khác, thì không ai khác hơn là nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh. Ông thuộc một trong những dòng tộc gắn bó với lụa Vạn Phúc lâu đời nhất. Nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh là cháu nội của cụ Nguyễn Chấp Chung, một trong ba người thợ dệt Việt Nam được vinh danh tại cuộc đấu xảo thực dân địa của Pháp ở thị thành Mác-xây (Pháp). Cụ thân sinh ra ông là nghệ nhân Nguyễn Văn Thiệp, người thiết kế mẫu nổi danh của làng lụa Vạn Phúc một thời, từng được chọn dệt lụa cho các vua nhà Nguyễn. Vừa mới chào đời, ông Chỉnh đã được nghe tiếng thoi đưa. Những bước chân trước tiên của thế cục cũng là bước chân quanh những khung dệt. Từ khi còn rất nhỏ, ông đã được cha truyền dạy những kỹ thuật dệt lụa. Cũng vì sớm giỏi nghề, nên ông phải... Xa làng. Đó là khi tỉnh Hà Tây cử ông lên Sơn La hỗ trợ kỹ thuật xây dựng nhà máy dệt ở đây. Lên Sơn La rồi, lãnh đạo tỉnh Sơn La một mực giữ ông lại. Mãi đến năm 1990 ông mới được "trả" về làng. Ông về lại Vạn Phúc khi đã gần 60 tuổi, là thời khắc khó khăn nhất của làng. Bước vào thời kỳ đổi mới, quốc gia xóa bỏ bao cấp, cộng tác xã dệt lụa bị giải thể. Sản phẩm lụa Vạn Phúc không có đầu ra. Người làng không có công ăn việc làm. Hiếm lắm mới có người đến đặt hàng. Nhiều người đã bắt đầu bỏ nghề. Hiểu được giá trị tấm lụa Vạn Phúc, ông không đành lòng nhìn cảnh làng mất nghề. Ông Chỉnh đã mua máy dệt, kết hợp với một số người máu nóng trong làng đứng ra sản xuất thể nghiệm rồi mang sản phẩm làm ra đi chào bán. Ông Chỉnh đã đạp xe mang lụa đi khắp phố Hà Nội, nhưng đi đâu ông cũng chỉ nhận được cái lắc đầu. Một người bạn có gian hàng đang tham gia triển lãm ở Giảng Võ thấy ông khó nhọc, cho ông đặt "ké" ít lụa. Những mét lụa của ông được khách hàng Ấn Độ mua hết. Nhiều người làng thấy sản phẩm lụa Vạn Phúc có đầu ra nên tin cậy hơn với nghề, thay vì bán máy dệt, họ cũng học cách làm của ông, chủ động đi chào hàng, tìm đầu ra. Năm 2001, Hiệp hội làng nghề lụa Vạn Phúc được thành lập để quản lý sinh sản và truyền bá sản phẩm, thu hút khách du lịch, nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh được bầu là chủ toạ Hiệp hội. Nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh giữ vai trò này trong chín năm liền. Ông dành nhiều thời kì tìm hiểu thị trường, truyền bá sản phẩm, qua đó, góp phần đáng kể vào khôi phục làng nghề. Mặc dầu dành khá nhiều thời gian để giới thiệu, truyền bá sản phẩm lụa Vạn Phúc, nhưng ông vẫn "thủy chung" với thiết kế mẫu lụa. Việc nghiên cứu, sáng tác mỗi mẫu hoa văn mới khá kỳ công, đòi hỏi người thiết kế phải có kiến thức về mặt mỹ thuật thì sản phẩm làm ra mới hài hòa, cân đối về mầu sắc và bố cục. Chẳng những thế, từ việc nghĩ ra ý tưởng về hoa văn, đến việc chuyển hoa văn đó lên tấm vải đòi hỏi phải nắm rất vững kỹ thuật dệt. Bởi không phải cứ vẽ ra mẫu là lập tức có thể chuyển sang dệt vải được. Người làm ra mẫu phải tính kỹ lưỡng đến từng mũi kim. Các mẫu hoa văn cũng phải liền được cải tiến, sáng tạo, phối hợp được giữa truyền thống và đương đại, qua đó có thể đáp ứng được đề nghị của thị trường, là điều mà nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh luôn trằn trọc. Ông là người cho ra mắt nhiều mẫu hoa văn ấn tượng, giờ đã trở nên phổ quát ở Vạn Phúc như các mẫu: cúc đuôi công, thọ hỷ hoa dây, đồng bạc, chữ thọ tròn, hoa cúc, hoa loa kèn, hoa ban... Mẫu lụa hoa ban là mẫu ông rất ý hợp tâm đầu. Từng gắn bó nhiều năm với đồng bào Tây Bắc, mà hoa ban là biểu tượng của vùng đất này nên ông sáng tác ra mẫu hoa ban làm kỷ niệm. Bông hoa ban được dáng bộ và biến hóa nhiều chiều trên nền vải nhờ thay đổi hiệu ứng giữa sợi đan ngang và dọc để đạt được các góc độ bắt sáng khác nhau, cộng thêm các họa tiết phụ như bông hoa mai, đường cong uốn lượn càng tôn thêm nét mềm mại, hài hòa, cân đối cho mẫu lụa. Nhưng độc đáo nhất trong quơ các thiết kế mẫu lụa phải kể đến mẫu long vân. Nghệ nhân Hữu Chỉnh đã sáng tác mẫu lụa này để chào mừng kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội. Để biểu đạt ý nghĩa mảnh đất Thăng Long, ông đã dùng hình tượng hai con rồng. Hơn thế, để thể hiện khát vọng về sự sinh tồn và phát triển, một con rồng tượng trưng cho tính dương, một con mang tính âm. Hình tượng Khuê Văn Các mang ý nghĩa nghìn năm văn hiến được đặt trong đài sen và chữ thọ. Mẫu lụa long vân đã nhận được giải nhất trong cuộc thi sáng tác mẫu sản phẩm thủ công mỹ nghệ chào mừng Đại lễ 1000 năm Thăng Long - Hà Nội. Cùng với việc thiết kế các kiểu dáng mới, nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh đã nghiên cứu thành công thuốc nhuộm có độ bền mầu cao, song song tổ chức các khóa học cho mọi người làm nghề thợ nhuộm trong làng về kỹ thuật này để sản phẩm của lụa Vạn Phúc càng ngày càng nâng cao chất lượng. "Đất trăm nghề" nay đã hòa vào dòng chảy của văn hóa Thăng Long. Sản phẩm lụa long vân của nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh có thể coi như một biểu tượng của sự pha trộn ấy - biểu trưng văn hiến Thăng Long được diễn tả trên nền chất liệu của xứ Đoài. Thời cơ luôn đi kèm những thách thức. Với Vạn Phúc, đó là thách thức trong bảo tồn, phát triển nghề truyền thống khi tốc độ tỉnh thành hóa càng ngày càng mạnh mẽ. Và người nghệ nhân già vẫn lặng lẽ tìm cách giữ nghề theo cách riêng của mình. NGUYÊN HÀ