Kỳ 3: thành quả đổi mới.

Cùng xu hướng tái tạo sự ác liệt của chiến tranh, bắt đầu để ý đến những mối quan hệ phức tạp giằng xé giữa con người với con người, con người với chiến tranh, có thể kể đến:  Mở rừng, Đại tá không biết đùa  (1976, 1989 - Lê Lựu);  Miền cháy, Lửa từ những ngôi nhà  (1977 - Nguyễn Minh Châu);  Nắng đồng bằng, Vòng tròn bội bạc, Ăn mày quá cố, Sông xa, Ba lần và một lần  (1977, 1991, 1996, 1999 - Chu Lai);  Năm 1975 họ đã sống như thế, Chim én bay  (1978, 1987 - Nguyễn Trí Huân);  Thung lũng thử thách, Họ cùng thời với những ai  (1978, 1980 - Thái Bá Lợi);  Trong cơn gió lốc, Không phải trò đùa  (1979, 1988);  Cửa gió  (1981 - Xuân Đức);  Biển gọi, Cánh đồng phía Tây  (1982, 1994 - Hồ Phương);  Thời gian của người  (1983 - Nguyễn Khải);  Sao đổi ngôi  (1985 - Chu Văn);  Người lính mặc thường phục  (1986 - Mai Ngữ);  Ông cố vấn - Hồ sơ một gián điệp  (1988 - Hữu Mai);  Tư Thiên  (1994 - Xuân Thiều);  Một ngày và một đời  (1997 - Lê Văn Thảo);  Nước mắt đỏ  (1988 - Trần Huy Quang);  Trong vùng tam giác sắt  (1995 - Nam Hà);  Lạc rừng  (1999 - Trung Trung Đỉnh);  Thời của những tiên tri giả   (1999 - Nguyễn Viện).

Mười Sanh là anh hùng của hai cuộc chiến tranh chống Pháp và Mỹ, một tính cách Nam Bộ điển hình, là nhân chứng sống của lịch sử. Anh hùng thì ai cũng thấy, nhưng ở mặt nạn nhân thì chỉ đọc tiểu thuyết người ta mới nhằm nhè hơn về sự mất mát thiệt thòi mà ở thời nào, nhất là trong thời chiến, người phụ nữ cũng phải hứng lấy nhiều nhất.

Ngày nay là những cảnh báo oán rất tầm thường như cảnh bà con rượt đuổi tên xã trưởng có nợ máu với dân, cảnh đám trẻ nít truy bức một đứa trẻ khác vì bố nó ngày trước là ác ôn. Và đặc biệt là một lòng yêu nước vô biên. Trở nên đa sắc thì có tức thị muôn hình nhiều vẻ, bởi thế khó nhận dạng, khó nắm bắt.

Tầm mắt của các nhà văn dõi nhìn về nhiều những chân mây văn chương khác nhau. Về mặt này, tác phẩm xứng đáng được Giải thưởng Hội Nhà văn năm 1991. Chưa bao giờ có hiện tượng một tác phẩm văn học đương đại chia đôi hai thế giới bạn đọc: Những người ủng hộ hết dạ và những người chê hết mức, cho đến khi xuất hiện Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh.

Rõ ràng tiểu thuyết về đề tài chiến tranh đã cáng đáng trọng trách sự đổi mới tiền phong của cả một nền văn học cách mạng. QĐND  - Sau ngày phóng thích, nhất là sau Đổi mới (1986) nước ta mở cửa, Việt Nam là bạn với quơ các nước trên thế giới.

PGS, TS  NGUYỄN thư thái  Kỳ 1: Những tiền đề, bối cảnh sử thi Kỳ 2: Cảm hứng sử thi Kỳ 4: Những hướng đi mới.

Xét theo đặc trưng thể loại tác phẩm này không phải là tiểu thuyết sử thi, nó chỉ là một tiểu thuyết viết về chiến tranh.

Nhất là làm trổi cái giá bằng máu phải trả cho thắng lợi giành độc lập. Dấu gạch nối của hai thời kỳ trước và ngay sau năm 1975 (được viết ở những năm cuối chiến tranh, đầu giải phóng) vẫn mang đậm chất sử thi từ cảm hứng cho đến tiếng nói giọng điệu. Những điều ấy càng làm nổi rõ sự thật khốc liệt của chiến tranh, càng làm nổi rõ chân dung người lính cách mệnh rạng ngời hơn với những phẩm chất phi thường: sáng dạ, anh dũng.

Xét về đổi mới nghệ thuật trần thuật thì  Vòng sóng đến hết sức  (1987) của Nguyễn Khải mang tính tiền phong trong việc sử dụng hình thức hội thoại khá linh hoạt, tạo cho tác phẩm sự đa dạng về giọng. Từ góc nhìn loại thể sẽ cho thấy đây là một thể nhân kiệt động, linh hoạt, như một cỗ xe tăng xung kích gạt bỏ những công sự bê trệ bảo thủ, mở đường cho các thể tài khác chiếm lĩnh, khai thác những miền đất văn học mới.

Những người phụ nữ ấy vừa là anh hùng cũng vừa là nạn nhân. Có thể coi nhân vật như cái bản lề khép mở hai chiều Thời gian: quá cố là cảnh trừng phạt kẻ ác ôn mà có khi Quy là người trực thu nhận nhiệm vụ. Ngoài sự cách tân ở hình thức trình bày, tiểu thuyết quyến rũ ở chỗ đưa ra một cái nhìn mới về chiến tranh. Đọc  Ông cố vấn. Hết chiến tranh, Mười Sanh lại tiếp cuộc tranh đấu vì lẽ phải trong sự nghiệp dựng xây lại cuộc sống.

Chiến tranh là cõi không nhà, không cửa, lang thang khốn khổ và xiêu bạt vĩ đại, là cõi không đàn ông, không nữ giới, là thế giới bạt sầu vô cảm và tuyệt tự khủng khiếp nhất của dòng giống con người”.

Với cảm hứng thảm kịch tàn tệ, nhà văn nhìn về chiến tranh chỉ thấy sự tàn tệ, chỉ thấy những “nỗi buồn”, chết chóc, bi quan, không nhìn thấy đó là cuộc chiến tranh gì, với mục đích gì. Nên tác phẩm tạo ra những dư luận trái chiều, phân hóa trong giới bạn đọc là điều dễ hiểu. Có nhiều cứ để đánh giá Bảo Ninh chịu ảnh hưởng từ lối viết của Erich Maria Remarque, nhà văn Đức gốc Do Thái trong Phía Tây không có gì lạ.

Có cái mới nhập tịch được công nhận nhưng cũng có cái mới đưa vào gượng ép vì thế sống sượng. Trước đó, về cơ bản cái nhìn của văn chương Việt Nam về chiến tranh là cái nhìn một chiều, cái nhìn sử thi. Tiểu thuyết vươn tới một tầm ý nghĩa nhân bản mới mẻ, sâu sắc và mang tính phổ biến: Phải trừng phạt cái ác để cứu lấy con người, nhưng con người chẳng thể sống trong cái vòng lẩn quất của sự thù hận mà phải biết rũ bỏ và hóa giải hận thù, cùng nhau “sống để yêu thương”.

Có thể kể tới các tiểu thuyết:  Những tầm cao  , tập 2-1976 của Hồ Phương;  Sao Mai  , tập 2, 3-1980, 1987 của Dũng Hà;  Vùng trời  , tập 3-1980 của Hữu Mai;  Dòng sông phẳng lặng  , tập 2, 3-1977, 1981 của Tô Nhuận Vỹ.

Cùng với  Chim én bay, Nước mắt đỏ  đi sâu lý giải, phân tách tâm trạng giằng xé đau đớn của nhân vật người nữ giới (Thu) phải gánh chịu bao khổ đau do chiến tranh trên đôi vai phong thanh.

Chúng ta dìm tài năng của tác giả thể hiện ở mặt đổi mới cách viết, kỹ thuật viết. Ta càng thấy rõ hơn những nhân vật cao cấp trong ngụy quân cực kỳ xảo trá, thâm thúy, sâu sắc.

Đó là hạn chế rõ nhất về tính tư tưởng của tác phẩm. Văn học ta được đón những luồng gió thi pháp trên khắp thế giới thổi tới làm phong phú đa dạng thêm rất nhiều bức tranh vốn đơn sắc. Đến  Nỗi buồn chiến tranh  thì xuất hiện cái nhìn trái lại, cái nhìn phản sử thi: “.

Có cái cũ trở thành lỗi thời nhưng cũng có cái cũ Trở thành cổ điển. Mà trong quy luật kết nạp, có một cái nhìn mới lạ bao giờ cũng gây lộn để ý, người quan hoài đến vấn đề đổi mới cách viết thì ủng hộ, người hay chú ý đến nội dung viết về cái gì thì phản đối. Với cảm hứng thảm kịch nhân bản,  Chim én bay  đã dựng lại một hình tượng nhân vật Quy luôn có cái nhìn về hai phía quá khứ và ngày nay.

Cảm hứng sáng tạo của nhà văn về căn bản là cảm hứng tụng ca người anh hùng mà điển hình là hình tượng người lính Mười Sanh, tuy là một nhưng là một vòng sóng có sức lan tỏa đến khôn xiết. Một trong những mô tả mà tiểu thuyết nói về sự căng thẳng kinh khủng của chiến tranh là thể hiện kẻ thù như nó vốn có, tức là cũng thông minh, tỉnh táo và cực kỳ tàn nhẫn.

Đọc  Tư Thiên  ta thấy trung đoàn 7 của Thành Huế trong Tết Mậu Thân hy sinh nhiều quá vì kẻ thù quá thâm. Trước đó kẻ thù được biểu đạt có gì đấy ngu si, toàn những nét xấu, tính xấu, thì nay được đưa về đúng với cấu trúc hiện thực.